Z dziejów Powiatu Węgrowskiego
Ziemie dzisiejszego powiatu węgrowskiego w początkach państwowości polskiej wchodziły w skład 2 dzielnic Mazowsza i Podlasia. Nazwa Podlasie jest dosyć późna gdyż pochodzi dopiero z XII w. Linią graniczną była rzeka Liwiec, której dolny bieg rozdzielał ziemię drohicką od ziemi czerskiej leżącej już na Mazowszu. Tereny nad dolnym Liwcem stanowiły obszar pogranicza, na którym ścierały się wpływy osadnictwa mazowieckiego, jaćwieskiego i ruskiego. W czasach Kazimierza Odnowiciela ziemia drohicka znalazła się na okres kilkudziesięciu lat w granicach W. Ks. Kijowskiego natomiast ziemia czerska pozostała we władaniu Piastów.
Łupieżcze najazdy Prusów i Jaćwingów zmusiły ks. Konrada Mazowieckiego do oddania Drohiczyna zakonowi braci Dobrzyńskich. Od 1237 r. do najazdu mongolskiego w 1241 r. ziemia drohicka pozostawała w ręku braci dobrzyńskich, po czym Podlasie znowu przeszło we władanie Rusi Kijowskiej. Z walk toczonych na przełomie XIII i XIV w. między Litwą i Rusią zwycięsko wyszli Litwini podporządkowując sobie całą Ruś a wraz z nią Podlasie. Początek dominacji litewskiej na tym terenie to rok 1323.
Równocześnie na Mazowszu trwało rozbicie gdyż dzielnica ta pozostała we władaniu bocznych linii Piastów i nie weszła w całości do monarchii Kazimierza Wielkiego. W tym czasie powstał herb ziemi liwskiej, tj. na podzielonej na dwie równe części tarczy, pół czarnego niedźwiedzia na żółtym polu i pół czerwonego orła na białym polu, połączonych ze sobą grzbietami z jedną złotą koroną wieńczącą ich głowy. Taka symbolika świadczy o utrzymywaniu związków z Koroną Polską z jednej strony a ze Żmudzią z drugiej. Jest też potwierdzeniem tezy o dolinie Liwca jako pograniczu mazowiecko - podlaskim.
Korzystniejsze warunki osadnicze i gospodarcze przyniosły unie polsko - litewskie. Poczynając od unii w Krewie z 1385 r. związki gosp. i polityczne przyspieszają rozwój osadnictwa na Podlasiu. Dwa ważne szlaki handlowe z Litwy na Mazowsze i z Lublina do Gdańska krzyżują się na Podlasiu dając początek ośrodkom osadniczym. Tędy przebiegał także szlak chrystianizacji Litwy, który zapoczątkował tworzenie sieci parafialnej. Tak w 1414 r. powstała parafia węgrowska należąca do najstarszych na tym terenie. Data powstania parafii liwskiej jest trudniejsza do ustalenia i mieści się w latach 1350-1428. W roku 1473 powstała parafia jadowska utworzona wokół istniejącego tu wcześniej modrzewiowego kościółka. Parafia znajdowała się już w granicach ziemi burskiej.
W latach 30-tych XV w. Podlasie na krótko znalazło się we władaniu Piastów mazowieckich i na bazie mazowieckiego ruchu osadniczego ks. Bolesław IV w 1441 r. nadał prawa miejskie miastu Węgrów. Nieco wcześniej otrzymał prawa miejskie leżący na Mazowszu Liw.
Już w 1444 W. Ks. Litewski Kazimierz Jagiellończyk włączył ziemię drohicką do Litwy pozostawiając jej część zachodnią przy Mazowszu. W tym czasie właścicielem Węgrowa został Stanisław z Ołomuńca, a od 1476 dziedzice miasta zaczynają używać nazwiska Węgrowskich lub Uhrowskich. Ostatnia z Uhrowskich Maryna Kostewiczowa wojewodzina podlaska pozostawiła dobra węgrowskie swojej córce Annie poślubionej przez Jana Radziwiłła starostę żmudzkiego i podczaszego litewskiego. Po śmierci Jana w 1542 r. dziedziczką Węgrowa została jedna z jego córek Anna Kiszczyna. Stworzona w czasach Kiszków tzw. włość węgrowsko-starowiejska składała się z folwarków w Ruchnie, Starejwsi i Jartyporach oraz z 7 wsi i 5 puszcz.
50 lat władania Węgrowem przez ród Kiszków to okres prosperity. Koniunktura na polskie zboże sprawiła, że leżące w różnych dzielnicach Węgrów oraz Stary i Nowy Liw stały się ważnymi ośrodkami handlowymi. Oprócz szlaków lądowych wykorzystywano spławny wtedy Liwiec a Węgrów stał się trzecim, co do wielkości miastem ziemi drohickiej choć ustępował obydwu Liwom. Miastem zainteresowali się kupcy gdańscy, czego efektem jest dzisiejsza nazwa ulicy Gdańskiej pochodząca z poł. XVI w.
Pomyślny rozwój miasta związany był z reformacją, której Węgrów stał się jednym z ważniejszych ośrodków w Polsce. Działalność i poglądy Piotra z Goniądza w l. 1558-1573 rozsławiły miasto w całej Rzeczpospolitej. Radykalne poglądy społeczne i religijne Piotra znalazły posłuch u niemałej części średniej szlachty i plebejskich ministrów kalwińskich a także, co było ewenementem w całej Rzeczpospolitej u właściciela Węgrowa Jana Kiszki. Dzięki poparciu magnata mógł Piotr z Goniądza drukować swoje dzieła w powstałej tu drukarni a jedno z nich przetrwało do dziś i znajduje się w Bibliotece Narodowej w Paryżu.
Na mocy postanowień unii lubelskiej z 1569 r. Podlasie a wraz z nim dobra węgrowskie znalazły się w Koronie pozostając jednocześnie w prywatnych rękach rodów litewskich. Po śmierci Jana Kiszki w 1592 r. dobra te przeszły w na okres 71 laty w posiadanie Radziwiłłów. Szczególne zasługi dla włości starowiejsko-węgrowskiej położył Krzysztof zarządzający Węgrowem jako opiekun małoletniego Bogusława w l. 1620 -1640. Mądre rządy Krzysztofa, jego dbałość o swoje dobra i tolerancja sprawiły, że czas ten nazywany jest przez historyków złotym okresem Węgrowa.
W 1636 r. dobra węgrowskie prawnie przeszły w ręce Bogusława Radziwiłła, który przejął je de facto w 1641 r. Większe zainteresowanie swoją posiadłością wykazał jednak dopiero w 1650 r. porządkując zarządzanie miastem a w rok później uzyskał od króla Jana Kazimierza przywilej nadający miastu prawo magdeburskie. Dokument ustanawiał 2 burmistrzów, 4 radców i wójta oraz regulował sprawy miar i jarmarków. Niezmiernie istotnym postanowieniem przywileju było nadanie miastu herbu. "[...] dajemy [...] miastu herb- tj. niedźwiedzia przyrodzonego koloru postępującego y wstępującego prawą nogą w polu złotem, nad to z trzema trąbami myśliwskimi czarnego koloru w tymże polu położonymi [...]."
Następnym etapem budowy splendoru rodu Radziwiłłów było rozpoczęcie budowy pałacu Starowiejskiego w 1655 r.
Lata następne przyniosły klęski elementarne i wojny, w wyniku, których ucierpiał cały kraj. W czasach potopu zniszczeniu uległ zamek w Liwie, zbór węgrowski i kościoły parafialne. Kolejne zniszczenia, jakie dotknęły ziemie nad Liwcem miały miejsce podczas wojny północnej 1700-1721. Spaleniu uległ wtedy najstarszy kościół węgrowski, po którym do dziś zachowało się w pamięci społecznej tylko miejsce u zbiegu ulic Piłsudskiego i Stadionowej.
Dobra węgrowskie należały już wtedy do rodu Krasińskich. W 1664 Bogusław Radziwiłł sprzedał je Janowi Kazimierzowi Krasińskiemu, ale najwięcej do zawdzięczenia Węgrów ma Janowi Dobrogostowi Krasińskiemu. Z jego fundacji pochodzi kościół farny dziś bazylika oraz zespół klasztorny. W początkach XVIII w prawdopodobnie kupcy gdańscy wybudowali zajazd-faktorię zwaną dziś Domem Gdańskim. Są to jedyne tak dobrze zachowane budynki murowane w mieście i okolicy pochodzące z XVIII w.
Od śmierci J. D. Krasińskiego w 1717 r. rozpoczyna się powolny upadek Węgrowa jako centrum administracyjnego i handlowego. Dobra węgrowskie pozostały wprawdzie w ręku Krasińskich do 1751 r. ale procesy spadkowe z lat następnych doprowadziły do podziału jednolitej dotąd włości. Jartypory przeszły w ręce Butlerów z Miedznej, Starawieś stała się własnością Michała Świdzińskiego, folwark rucheński otrzymał Aleksander Ossoliński, który od 1782 stał się też właścicielem miasta.
II poł. XVIII w. nie była pomyślnym okresem dla tych ziem. Klęski elementarne z lat 80-tych dotknęły Wyszków, Starawieś, i Węgrów a klęska powstania kościuszkowskiego dopełniła upadku. Na mocy tajnego układu między Rosją i Austrią ze stycznia 1795 r. ziemia węgrowska znalazła się w monarchii Habsburgów. Wojska austriackie obsadziły nową granicę wzdłuż Bugu. W Wilczogębach, Rażnach i Morzyczynie wystawili posterunki a w tych ostatnich również komorę celną. Ziemie zajęte przez Austrię otrzymały nazwę Galicji Zachodniej albo Nowej. W lipcu 1796 Austriacy ustanowili nowy podział terytorialny oparty na cyrkułach jako podstawowych jednostkach podziału administracyjnego. Węgrów i okolice znalazły się w składzie cyrkułu siedleckiego obejmującego części dawnych ziem liwskiej i drohiczyńskiej. Rząd austriacki wyzbywał się majętności sprzedając je w ręce prywatne. Z dóbr kościelnych powstały tzw. dobra kołodziąskie. W ręce prywatne przeszły: Popów Żarnówka, Podsusze, Grodziski, Krypy i Leśnogóra. Panowanie austriackie nastawione na degradację tych obszarów zakończyło się w 1809 r., kiedy po przegranej pod Wagram rząd wiedeński zrzekł się utraconej de facto wcześniej w wyniku ofensywy Ks. J. Poniatowskiego Galicji Zachodniej.
W tym samym roku cyrkuł siedlecki przemianowano na departament, w skład, którego weszło 9 powiatów w tym utworzony w 1810 r. powiat węgrowski. W składzie ówczesnego powiatu nie znalazły się m.in. Roguszyn, Wierzbno, Grębków i Sucha. Niższą jednostką podziału administracyjnego stały się gminy, w których funkcję wójta powierzono dziedzicom.
Węgrów ustanowiono stolicą powiatu i miejscem zgromadzeń dla powiatów węgrowskiego i łosickiego. Funkcjonował tu także dwuwydziałowy sąd powszechny. Czasy Księstwa Warszawskiego były jednak dla powiatu niekorzystne. Liczne przemarsze wojsk a następnie wojna Napoleona z Rosją przyniosły kolejne zniszczenia. Po przegranej przez Napoleona kampanii rosyjskiej ziemia węgrowska została zajęta przez Rosjan w pocz. lutego 1813 r.
Nowe ustalenia dotyczące polskich granic, jakie zapadły w Wiedniu w 11815 r. zadecydowały o losach powiatu węgrowskiego i jego przynależności do Królestwa Polskiego.
Ustawa Konstytucyjna z 27 XI. 1815 r. dokonała podziału Królestwa na województwa. Województwo podlaskie zachowało obszar dawnego departamentu siedleckiego. Zmieniła się natomiast struktura województwa, które podzielono na obwody obejmujące po 2 dawne powiaty. Węgrów znalazł się w obwodzie siedleckim i tracił dawne znaczenie, choć dla celów wyborczych pozostała nazwa "powiat węgrowski".
Ważne zmiany dotyczące kształtu terytorialnego powiatu wprowadziło rozporządzenie rządu Królestwa z 4. 9 1827 r. Na jego mocy w granicach powiatu znalazły się miejscowości należące wcześniej do powiatu łosickiego obwodu bialskiego na czele z miastem Sokołów i wsią Drohiczyn. W ten sposób powiat węgrowski osiągnął największe rozmiary w swojej historii. Jednocześnie został przesunięty na wschód. w granicach powiatu nie znalazły się, bowiem Grębków, Łochów, Borze, Ossówno, Kamionna, Sinołęka i Wierzbno, które to miejscowości weszły w skład powiatów sąsiednich.
W czasach Królestwa Polskiego na terenie powiatu istniały 3 miasta: Węgrów z ludnością ok. 3 tys. mieszkańców oraz Miedzna i Liw. Dwa pierwsze pozostawały w rękach prywatnych natomiast Liw nadal był miastem rządowym. Po 1827 r. dołączono jeszcze miasto Sokołów. Węgrów pozostał stolicą powiatu i tu koncentrowało się życie gospodarcze i kulturalne z dwiema ważnymi placówkami oświatowymi prowadzonymi przez Zgromadzenie Księży Komunistów. Była to szkoła średnia dla młodzieży świeckiej i seminarium duchowne.
W latach dwudziestych XIX w. zaszły zmiany własnościowe na terenie powiatu. W 1820 r. właścicielem dóbr kołodziąskich i jadowskich został hrabia Stanisław Zamojski, który otrzymał je w zamian za utraconą twierdzę Zamość. Wartość tych dóbr oszacowano na sumę 1,3 mln. rubli. W 1826 r. Węgrów wraz z dobrami Starawieś, Wyszków, Jarnice i Ruchna nabył Aleksander Łubieński.
Powstanie listopadowe znalazło duży oddźwięk na terenie powiatu węgrowskiego. Tu też toczyły się walki polsko-rosyjskie szczególnie w poł. kwietnia1831 r. o przeprawę w Liwie. Skutkiem powstania były represje polityczne, gospodarcze i administracyjne. Ukaz carski z 1837 r. zlikwidował województwa tworząc w ich miejsce gubernie i urzędy wzorowane na rosyjskich. Następnym etapem było przekształcenie dotychczasowych obwodów w powiaty a powiatów w okręgi. Skutkiem tego była formalna likwidacja powiatu węgrowskiego. W 1845 r. zlikwidowano gubernię podlaską włączając ją do lubelskiej. W ten sposób Węgrów znalazł się w dużej odległości od centrum administracyjnego i przestał pełnić funkcje powiatu, choć w 1843 r. włączono jeszcze do okręgu węgrowskiego dwie wsie z okręgu łosickiego.
Lata między powstaniami były okresem zastoju. Ożywienie uczuć patriotycznych i wzrost aktywności politycznej zaczął się na dobre dopiero w 1861 r. Manifestacje patriotyczne objęły wtedy większość miast Królestwa. Zaczątki organizacji powstańczej powstały już w maju tegoż roku by w roku następnym rozciągnąć sieć konspiracji na Podlasiu. Województwa podzielono na powiaty, te zaś na okręgi i mianowano powstańczych naczelników. Węgrów i Sokołów utworzyły jeden okręg kierowany przez zwolennika "czerwonych" Arnolda- nadleśniczego z Miednika. Docierały tu też wpływy "białych upowszechniane przez właściciela Grochowa Władysława Rawicza.
W planach Rządu Narodowego Podlasie stanowiło teren szczególnie ważny. Linia kolejowa, trakt brzeski i telegraf przebiegające tędy z Warszawy do Petersburga stanowiły o łączności wojska carskiego ze stolicą. Przerwanie tej łączności stanowić mogło o powodzeniu powstania.
Powstańcy z okręgu węgrowskiego mieli wziąć udział w opanowaniu garnizonu w Siedlcach a Węgrów nie był brany pod uwagę jako teren koncentracji czy walki. Sprzeczne rozkazy, jakie docierały od 22. 01. 1863 r. i samorzutne działania dowódców powstańczych spowodowały, że do końca stycznia w Węgrowie skoncentrowano 3 tys. ludzi. Tak duża liczba powstańców zaniepokoiła dowództwo rosyjskie. Oddziały węgrowskie stanowiły największą w tym czasie siłę na Podlasiu i mogły zagrozić Siedlcom lub twierdzy w Brześciu. Dowództwo rosyjskie pod naciskiem cara Aleksandra podjęło decyzję o likwidacji zgrupowania węgrowskiego. W kierunku Węgrowa skierowane zostały oddziały rosyjskie z 2 stron. Z kierunku łochowskiego w wzdłuż Liwca ruszył 2,5 tys. oddział gen. mjr Krudenera a od strony Siedlec 900 osobowy oddział smoleńskiego pułku ułanów. Jabłonowski i Matliński przyjęli bitwę na przedmieściach Węgrowa. Pod Ludwinowem powstańcy powstrzymali pochód wojsk carskich. Nocna bitwa 2/3 lutego w lesie jarnickim również zakończyła się zwycięstwem powstańców. Podciągnięcie artylerii i ostrzał miasta przez Rosjan spowodowały, że Matliński podjął decyzję o odwrocie w kierunku Grochowa. Osłonę odwrotu stanowił 400 osobowy oddział kosynierów, który zaatakował działa rosyjskie wręcz. Poświęcenie tego oddziału umożliwiło opuszczenie miasta przez resztę powstańców. Odwrót został przeprowadzony sprawnie i Matliński uratował 2000 żołnierzy, z których większość wzięła udział w dalszych bitwach powstania styczniowego.
Bitwa węgrowska odbiła się głośnym echem w powstańczym Królestwie. Była pierwszym dużym starciem słabo uzbrojonych powstańców z regularną armią carską. Przy niekorzystnych warunkach bitwy, słabym uzbrojeniu powstańcy zdołali ocalić oddział, co w tamtych warunkach należy uznać za sukces.
Straty powstańców były duże i są obliczane na ok. 150 poległych. Na miejscu mogiły powstańczej mieszkańcy Węgrowa ustawili drewniany krzyż usuwany stale przez zaborcę rosyjskiego aż do 1915 r. Po ewakuacji wojsk rosyjskich w czasie I wojny św. społeczeństwo węgrowskie upamiętniło powstańców styczniowych ustawiając przy gościńcu szaruckim potężny głaz narzutowy z napisem " Na prochach Waszych z pól polskich kamienia Wznoszą przez pamięć wdzięczne pokolenia" autorstwa St. Roguskiego.
Represje popowstaniowe spadły na uczestników i społeczeństwo węgrowskie nazajutrz po bitwie. Po zajęciu miasta Rosjanie zabili kilka osób, co, do których brak jest bliższych danych. Wiele osób zostało wywiezionych na Syberię np., ks. Ludwik Broniszewski, Cieszkowski z Suchej, Jan Śpiewak.
Również w ramach szykan popowstaniowych postała ustawa carska z 31. 12.1866 r. dzieląca dawne Królestwo Polskie na nowe gubernie i powiaty. Skutkiem tej ustawy było przywrócenie guberni siedleckiej w granicach sprzed 1845 r. W jej skład wchodziło 9 powiatów w tym powiat węgrowski. Nowopowstały powiat sokołowski przejął wschodnią część powiatu węgrowskiego przyłączoną jeszcze w 1827 r. Powiat składał się z 17 gmin i 4 miast (Kamieńczyk Miedzna, Liw i Węgrów).
W 1868 r. Węgrów przestał być własnością prywatną a 3 pozostałe miasta w rok później zdegradowano do roli osad. Była to decyzja Komitetu Urządzającego pozostawiająca Węgrów jedynym miastem w powiecie. Kolejną szykaną rosyjską wobec powiatu było przeniesienie Kamieńczyka do powiatu radzymińskiego w guberni warszawskiej. Podobnie władze carskie dzieliły powiat na gminy stosując kryteria dogodne z punktu widzenia Petersburga ale nierespektujące potrzeb mieszkańców. Tak np. podzielono wieś Górki-Grubaki pomiędzy 2 gminy kierując się kryterium przynależności społecznej i świadomości narodowej jej mieszkańców. Podobna sytuacja miała miejsce w Żeleźnikach. Kolejne zmiany administracyjne przyniosła ustawa rosyjskiej Dumy z lipca 1912 r. likwidująca gubernię siedlecką i włączająca powiat węgrowski do guberni łomżyńskiej.
W ciągu 50 lat po powstaniu styczniowym powiat z trudem odbudowywał swój potencjał gospod. i kulturalny. Szybko wzrastała natomiast liczba ludności osiągając przed wybuchem I w. św. 100 tys. Był to przyrost przede wszystkim ludności wiejskiej. Carski ukaz uwłaszczeniowy z 2.3.1864 r. nadał chłopom uprawnienia wyboru sołtysów oraz sędziów i ławników sądów gminnych przyczyniając się do wzrostu aktywności społecznej wsi. Pośrednio było to postanowienie wymierzone przeciw szlachcie i osłabiające jej pozycję na wsi.
Wybuch I w. św. przerwał proces odradzania się powiatu. Mobilizacja rosyjska z 30. 7. 1914 r. pozbawiła powiat rąk do pracy, stanęły fabryki w Baczkach, Ostrówku i Golicynowie. 26. 7.1915 r rozpoczęła się grabieżcza ewakuacja urzędów i wojsk rosyjskich a 11. 8. 1915 r. Węgrów zajęli Niemcy. Od 8. 9. 1915 r. powiat węgrowski wszedł w skład generał- guberni warszawskiej pozostając do końca wojny pod okupacją niemiecką. W marcu 1916 r. Niemcy połączyli powiaty sokołowski i węgrowski w jeden z siedzibą w Sokołowie. Równocześnie rozpoczęli przekazywanie w ręce polskie niektórych działów administracji. Powołana została namiastka samorządu w postaci rady powiatowej sokołowsko węgrowskiej, w skład której z terenu Węgrowa weszło 4 ziemian, 5 przedstawicieli wsi i 2 miasta. Do końca 1916 r. rada przekształciła się w Sejmik Powiatowy Sokoł. -Węgrowski z bardzo ograniczonymi kompetencjami.
Okupacja niemiecka spowodowała zniszczenia na zawrotną sumę 2,4 mln. rubli, zniszczeniu uległo 1400 budynków. Takie były początki niepodległości i skala problemów przed którymi stanęła administracja powiatu w 1918 r. Do końca 1918 r. obowiązki komisarza ludowego z nominacji Tymczasowego Rządu Lud. RP w Lublinie pełnił Konstanty Kossobudzki. W styczniu 1919 r. powołany został 1. starosta powiatowy Włodzimierz Karyłowski zastąpiony w 1920 przez Zygm. Lipowskiego. Następcami Lipowskiego byli Hipolit Niepokólczycki sprawujący w l.1924/25, Włodzimierz Błocki 25/26 Mieczysław Lutman 1926-32 i Aleksander Wiszniewski do 1939 r.. Do kompetencji ówczesnych starostów mianowanych przez min. spr. wewn. należały: sprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego, polityki, reprezentowali rząd w terenie i byli kierownikami administracji lokalnej. Najpilniejszym ich zadaniem po odzyskaniu niepodległości było przygotowanie i przeprowadzenie wyborów parlamentarnych 26. 1. 1919 r.
W 1918 r. granice powiatu pozostały niezmienione w porównanie ze stanem sprzed I w. św. Obszar powiatu wynosił 1326 km. kw. z 83 tys. mieszkańców. w jego skład wchodziło 14 gmin wiejskich i jedna miejska. W powiecie było wówczas 309 sołectw i 3 osady miejskie. Sejmik powiatowy ukonstytuował się 4. 3. 1919 r. z przedstawicieli gmin wiejskich i miejskiej Węgrów. Powołano stałe komisje: aprowizacyjną, drogową,, sanitarną, rolną i opieki społecznej. Na pierwszym posiedzeniu utworzono również wydział powiatowy. Do urzędów powiatowych należały także Urząd Skarbowy, inspektorat skarbowy Akcyz i Monopolu Państwowego, komisarz ziemski, inżynier powiatowy, lekarz weterynarii i lekarz zdrowia, Sąd Grodzki oraz sędzia śledczy.
Sejmik utrzymywał m.in. szpital i przytułek na Klimowiźnie, 3 ambulatoria, gimnazjum koedukacyjne w Węgrowie i Komunalną Kasę Oszczędności. Wydział powiatowy prowadził Centralę Bibliotek Ruchomych liczącą 1400 woluminów obsługująca teren całego powiatu.
Ogólny budżet sejmiku powiatowego w całym dwudziestoleciu był niski i nie przekraczał sumy miliona złotych rocznie. Stanowiło to niewspółmiernie mało w stosunku do potrzeb. Największym problem powiatu był katastrofalny stan dróg. Koszty utrzymania i budowy nowych dróg i mostów w latach 20-tych sięgały 1/3 budżetu powiatu.
Niekorzystnym rozwiązaniem dla powiatu węgrowskiego była przynależność do województwa lubelskiego. Sytuacja zmieniła się w kwietniu 1939 r. od kiedy Węgrów znalazł się w województwie warszawskim. Reforma przeprowadzona została zbyt późno, gdyż we wrześniu tegoż roku nastąpił upadek państwa polskiego. Najazd hitlerowski stworzył nowe, bardzo trudne warunki bytu narodowego. Po utworzeniu GG tereny wojew. warszawskiego weszły w skład dystryktu warszawskiego. Na mocy zarządzenie gub. L. Fiszera z 20 listopada powiat węgrowski włączono do powiatu sokołowskiego. Stworzony powiat sokołowsko-węgr. był jednym z największych w GG i zajmował powierzchnię 2500 km. kw. z ludnością 190 tys. osób. Pełnię władzy administracyjnej przejął niemiecki starosta z siedzibą w Sokołowie. W Węgrowie utworzony został w 1. 1940 r. wydział zamiejscowy. Hitlerowskie władze powiatu nastawione były od początku na bezwzględny wyzysk ekonomiczny i temu służyły powołane w starostwie urzędy do spraw gospodarki, rolnictwa. Urząd do spraw wewnętrznych zajmował się sprawami o specjalnym znaczeniu, w tym nadzór nad rekrutacją na roboty, dostawami surowców, kontrolą cen, i zwalczaniem podziemia. Starosta niemiecki miał do dyspozycji kilka rodzajów policji, żandarmerię i wojsko a ich uprawnienia w stosunku do ludności polskiej i żydowskiej były nieograniczone. Z rozkazu starosty sokołowskiego Gramssa powstał obóz w Treblince, w którym wymordowano m. in. Żydów z powiatu węgrowskiego.
Okupacja hitlerowska kosztowała życie ok. 17 tys. mieszkańców powiatu i zakończyła się w sierpniu 1944 r.
autor: mgr Mariusz Szczupak